Herkes cennete gitmek ister
ama kimse ölmek istemez
Joe Louis
Günümüzde sorunların önemli bir bölümü onları yaratmakla hiçbir maliyete katlanmayan insanlar tarafından oluşturulmaktadır. Örneğin asansörün düğmelerine eliyle basmak istemeyen ‘titiz insanlar’, ıslak mendil kullanıp sonra da mendili yere atabilmektedir. Veya çalışmakta olduğu iş yerinin müşteri listesi ile başka bir kuruma geçen ‘sadık eleman’ aldığı maaş zammı ve geçiş primi ile mutlu hayatına devam edebilmektedir.
Aynı şekilde tehlikeli araç kullanarak -ki bu tanıma araç kullanmayı burnunu sokmak/burnunu sokmasına izin vermemek olarak algılayan herkes girmektedir- kaza yaparak ve trafiğin saatlerce kilitlenmesine sebep olan sürücü gereksiz tüketilen yakıt maliyeti, orada bekleyen insanların kayıp mesaileri, kaçırılan işler-ihaleler, okuldan alınamayan çocuk vb. zararlardan hiç birini karşılamamaktadır.
Bu nedenle de pervasız davranışlarına devam edebilmektedir. Çünkü kendisinin riski kendisi kadardır, diğerlerine verdiği indirekt zararlar onun sorunu değildir.
Bir de bu örneklerin daha habis olanları vardır. Mesela, borçlu alacaklısına ‘git mahkemeye ver’ diyebilmektedir.
Çünkü bilmektedir ki dava yükünden ötürü mahkeme yıllarca sürebilecek, davacı zarar edecektir. Aynı şekilde ‘koskoca’ kurumlar personele ödemeleri gereken kıdem tazminatlarını -devlet kurumu tarafından verilmiş olan kıdem tazminatı alabilir yazısına rağmen- ödememekte, dava yoluna gitmekte böylece yıllarca zaman kazanabilmektedir.
Bu tür örneklerde sonunda dava lehine sonuçlansa bile geçen yıllar içinde asıl zarar eden alacaklı olmaktadır.
Dikkatli bakılırsa bu örneklere her yerde rastlanmaktadır: Politika, ekonomi, akademi, hukuk, sağlık…
Kısacası akla gelebilecek her alanda ülke ve kültür bağımsız olarak yaygınlaşmış, daha da beteri kanıksanmış hale geldiğini görmek mümkündür.
İnsanlar kapılarının önünü süpürmekte ancak çöpleri yan komşunun eşiğine bırakmaktadır. Yüzüncü evin önüne gelindiğinde 99 evlik çöp birikmekte, başa çıkılabilir olmaktan uzaklaşmaktadır.
Özetle faydadan yararlanırken maliyeti başkasına transfer edebilme olanağı bütünün mutsuzluğundan başka bir şeye yol açmamaktadır.
Diğer taraftan zarardan kurtulmak isteyen herkese aynısını yapmayı öğreterek davranışların gittikçe yaygınlaşmasına da yol açmaktadır.
İnsanlar sistemleri oluşturur… Sonra da sistemler insanları.
Davranışlar alışkanlıklara dönüşür, alışkanlıklar kişiliklere… 🙂
Ne yapmak gerekir?
Gayet basit…
Faydadan yararlanan her kim ise maliyeti de onun üstlenmesini sağlamak gerekir.
Daha teknik bir anlatımla asimetrik faydaya izin verilmemesi, ekstra sağlanan fayda kadar ek maliyet oluşturulması gerekir. Başka türlü davranışlar değişmeyecektir.
Bu hedefe ancak hukuki, kültürel, toplumsal, ahlaki vb. yolların tümünde gelişme sağlanarak ulaşılabilir. Dolayısıyla tüm bu alanlarda gelişmek gereklidir. Öğrenciler derslerde başarılı olabilmek için çalışmaları gerektiği gerçeği ile barışmalı, sürücüler trafik kurallarına uymadıklarında gözlerini yuvalarından uğratacak yaptırımlara maruz kalacaklarını bilmeli, haksız rekabet yapan iş insanları için hafifletici hiç bir koşul uygulanmamalı, kısa yolları kullanmaya çalışan, sistemi kendi çıkarına bükmeye çalışan kişiler için hayat zor hale getirilmelidir.
Çöpünü çöpe atmayan, komşu kapısına bırakanlar davranışlarının sonuçları ile yüzleşmelidir. Bunun için düzenleyicilere ihtiyaç vardır. Ve tabii düzenleyicilerin sağlıklı şekilde çalışmasına.
Son söz: Haksız, adaletsiz, diğerlerinin zararına büyüyen her şey engellenmeli; hesap verebilir, maliyete katlanır hale getirilmelidir.
1972 yılında İstanbul’da doğdu. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi'nden mezun olduktan sonra aynı üniversitede Personel Yönetimi alanında yüksek lisans yaptı, akabinde Yeditepe Üniversitesi'nde İngilizce İşletme Doktora programını tamamladı. İnsan Kaynakları Yönetimi alanında çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren ulusal ve uluslararası kuruluşlarda 30 yılın üzerinde görev yaptı. Çalışmalarına danışman, akademisyen ve eğitmen olarak devam etmektedir.
