2021 yılının sonbaharında başlayan faiz indirimlerinin ardından döviz kurları ve enflasyonun patlamasıyla birlikte 2022 yılı için belirlenecek asgari ücretin ne kadar olacağı merak konusuydu. Aralık ayının son günlerinde yapılan açıklamayla net asgari ücretin yüzde 50,5’lik bir zam oranıyla 4.253 liraya çıkarıldığı, bunun da asgari ücretten gelir ve damga vergisi alınmamasıyla sağlanacağı duyuruldu. Daha önceki uygulamada ‘asgari geçim indirimi’ adı altında gelir vergisinin yüzde 50 ila 85’inin çalışanlara geri verilmesi söz konusu olduğu için, bu pratikte asgari ücretlilerin kazançları üzerinde çok büyük bir etki yapmayacaktı, ancak yine de önemli bir reformdu.
Taslaktan Resmi Gazete’ye gidene kadar evrim geçiren bir kanun
Asgari ücretten gelir vergisi alınmayacağına dair kanun teklifinin ilk versiyonunda vergi istisnası sadece asgari ücret düzeyi için öngörülüyordu. Bu da asgari ücretin biraz üzerinde maaş alanların gelir vergisi kesintisi sonrası ellerine geçecek net maaşın net asgari ücretten daha az olması gibi çok tuhaf bir sonuca yol açacaktı. Bu sorunu gidermek için bulunan ilk çözüm, bu durumda olan çalışanlara ekstra asgari geçim indirimi yapılarak maaşlarının asgari ücret düzeyine çıkarılması idi.
Ancak kanun bu haliyle brüt maaşı brüt asgari ücretin yüzde 5-10, hatta yüzde 17 üzerinde olan ücretlilerin net maaşının asgari ücretle aynı olmasına yol açacaktı. Neyse ki kanun taslağı üzerinde yapılan çalışmalarda bunun da çok mantıklı olmadığı görülüp, tüm ücret ve maaşların net asgari ücret tutarı kadar olan kısmının gelir vergisinden istisna edilmesi, buna karşılık asgari geçim indiriminin sonlandırılması kabul edildi.
Ücretlilere para kaybettiren ‘dekot sistemi’
Yeni uygulamayla maaşların sadece asgari ücreti aşan kısmının gelir vergisine tabi olacağı, yani matrah indirimi yapılacağı tahmin ediliyordu, ancak gerçekte, dikkatle kaleme alındığı anlaşılan kanun maddesi farklı bir formülasyonu öngörüyordu. Buna göre, öncelikle ücretlilerin ödemesi gereken vergi ilgili dönemde geçerli olan gelir vergisi tarifesine göre hesaplanacak, bu hesap sonuncunda ortaya çıkan vergi miktarından asgari ücretlilerden normalde alınması gereken ama alınmayan vergi miktarı düşülecekti. Vergi literatüründe ‘dekot sistemi’ olarak bilinen bu formülün çalışanlar için gelir kaybı anlamına geldiğini Prof. Murat Batı çeşitli yazılarında dile getirmişti.

Orta ve üst gelir gruplarının gelir kaybı ne kadar?
Yıllık toplam gelir ile birlikte artan vergi oranlarının söz konusu olduğu bir tarifede, bu formülün ücretlilerin ne derece aleyhine olduğunu farklı brüt gelir düzeylerinde olan çalışanların ne kadar gelir vergisi ödediğini aktararak ortaya koymaya çalışacağım. 2023 yılında geçerli olan ve aşağıdaki tabloda verilen gelir vergisi tarifesine göre, ücret gelirleri yüzde 15 ila yüzde 40 arasında gelir vergisine tabi ve yıllık kümülatif gelir 70 bin lirayı geçtiği anda, vergi oranı yüzde 15’in üzerine çıkıyor.

Şimdi bu tarifeye göre çeşitli gelir düzeylerindeki çalışanların ne kadar gelir vergisi ödeyeceğine bakalım. brutmaas.net web sitesindeki ‘brütten net maaş hesaplama’ modülünü kullanarak elde ettiğim verilere göre 2023 yılında asgari ücretten gelir vergisi alınmamasını öngören kanun uyarınca devletin vazgeçtiği gelir vergisi miktarı ücretli başına yıllık 20.389 lira. Yukarıda da izah etmeye çalıştığım gibi, bu miktar tüm ücret düzeyleri için aynı.
Buna karşılık brüt maaşı brüt asgari ücretin iki katı olan bir ücretliden alınan gelir vergisi miktarı ise 30.115 lira. Bu ücretli, mayıs ayında yüzde 20, eylül ayında da yüzde 27’lik dilime girdiği için fazla vergi veriyor. Bu durum şu anlama geliyor: Brüt maaşı asgari ücretin iki katı olan bir çalışandan maaşının sadece asgari ücreti aşan kısmı için (yani 2 yerine sadece 1 asgari ücret için) gelir vergisi kesintisi yapılsaydı 20 bin 389 lira vergi alınacakken, dekot sisteminin uygulanıyor olmasından dolayı 9 bin 726 lira fazla gelir vergisi alınıyor. Damga vergisinde ise sabit bir oran söz konusu olduğu için benzer bir hikaye geçerli değil.

Aynı hesabı asgari ücretin 3, 4, 5 ve 6 katı olan brüt maaşlar için yaptığımızda, ücretli çalışanlardan 2023 yılında alınan ekstra verginin 3 ve 4 kat için 11 bin 863, 5 kat için 15 bin 645 ve 6 kat için 21 bin 421 lira olduğunu buluyoruz. Görüldüğü üzere, gelir vergisi istisnasının matrah indirimi yerine dekot sistemiyle hesaplanıyor olması, geliri asgari ücretin üzerinde olan çalışanlar için önemli bir gelir kaybı anlamına geliyor. Bunun başlıca sebebi, özellikle orta ve üst gelir grubundaki çalışanların yüksek oranlı vergi dilimlerine çok çabuk giriyor olmaları. Mevcut tarifeye göre, asgari ücretliler dahi yılın ikinci yarısında yüzde 20’lik dilime giriyorlar.
2024 vergi tarifesi neler getirecek?
Önümüzdeki günlerde hem 2024 yılında geçerli olacak gelir vergi tarifesi yayınlanacak hem de asgari ücrete dair detaylar belli olacak. Bu bilgiler açıklandıktan sonra, yeni yılda ücretlilerin kanunda öngörülen gelir vergisi formülü sonucunda yaşayacağı gelir kaybının ne kadar artacağını ya da azalacağını hesaplayabileceğiz. Umarız vergi dilimlerinin sınırlarının yüksek oranlarda yukarı çekilmesiyle, ücretli çalışanların lehine olan bir değişim gerçekleşir.
Cem Başlevent’in tüm yazıları
1973 İstanbul doğumlu olan Prof. Dr. Cem Başlevent, ekonomi alanındaki yüksek lisans ve doktora derecelerini Boğaziçi Üniversitesi'nde almıştır. 2000-2023 yılları arasında İstanbul Bilgi Üniversitesi'nde çalışan Başlevent, halen İstanbul Kültür Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi'nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Akademik çalışmaları bireylerin işgücüne katılımı, politik tercihleri, yaşam memnuniyeti gibi konuları kapsamaktadır.
- Prof. Dr. Cem Başleventhttps://www.tclira.com/author/cem-baslevent/
- Prof. Dr. Cem Başleventhttps://www.tclira.com/author/cem-baslevent/
- Prof. Dr. Cem Başleventhttps://www.tclira.com/author/cem-baslevent/
- Prof. Dr. Cem Başleventhttps://www.tclira.com/author/cem-baslevent/